سمجهاڻي

اهي آديسي ’نابودي ۽ نيستيءَ سان ملي نيستيءَ‘ جي درجي تي پھتا ۽ انهن ئي نيستيءَ واري منزل کي صحيح سڃاتو. تڏهن تہ هنن ’عدم‘ يعني نابوديءَ واري ڏکي هنڌ کي وڃي پنھنجو ماڳ ٺاهيو ۽ اتي ترسيا. اتي هنن محويت (استغراق) جي عالم ۾ گهري سوچ ۽ فڪر سان هن دنيا جي چڪر کي ويھي سمجهيو ۽ پروڙيو.
[مثنويءَ ۾ ’لا‘ يعني ’نفيءَ‘ جي ڪيترن نمونن ۾ سمجهاڻي ڏني ويئي آهي. هڪ هنڌ چوي ٿو:
همچنين جو ياي درگاه خدا،
چون خدا آيد شود جوينده لا،
گرچه آن وصلت بقا اندر بقاست،
ليک ز اول آن بقا اندر فناست.
(دفتر سوم، ب- 4658 ۽ 59)
معنيٰ: اهڙيءَ طرح الله جي درگاھ جو طالب جڏهن اها ذات پاڻ اچي ٿي تہ هي پاڻ فنا يعني ’لا‘ نفي ٿي وڃي ٿو. جيتوڻيڪ اهو وصل بقا ئي بقا آهي پر شروع ۾ اها بقا فنا ۾ ئي آهي.
اهڙيءَ طرح ’عدم‘ کي بہ روميءَ ڪيترين معنائن ۾ استعمال ڪيو آهي، جئن هن شعر ۾ هو ’عدم‘ کي هو اصلي جھان يعني حقيقي طور موجود مڃي ٿو ۽ اهو ئي قدرت واري جو جھان آهي.
تابہ بيني در عدم خورشيد هاست،
و آنچه اينجا آفتاب آنجا سهاست.
پس خزانہ صنع حق باشد عدم ،
که بر آرد زو عطاها دم بدم.
(دفتر پنجم، ب- 1024-25)
معنيٰ: جيئن تون سمجهي سگهين تہ عدم ۾ الائجي ڪيترا سج آهن. جيڪو هتي سج آهي اهو اتي هڪ تاري وانگر آهي، انهيءَ ڪري الله تعاليٰ جي ڪاريگريءَ جو خزانو عدم آهي ڇو تہ هو عدم مان ئي سڀ مهربانيون ڪري ٿو.]

[ شارح: ڊاڪٽر عبدالغفار سومرو ]